Prof. Piotr GLIŃSKI, Minister of Culture and National Heritage
September holds a special place in the memory and historical consciousness of Poles. It is a time of reflection on the Polish nation’s dramatic experiences in the 20th century, as two anniversaries remind us how fragile the foundations of our peaceful, everyday lives often are and how important it is to remain vigilant in the face of the growing imperial ambitions of external enemies. The commemorations are an opportunity to appreciate the value of an independent state and the ability to defend what is most important in our lives – our families, the achievements of generations, life and freedom.
On the morning of 1 September 1939, German planes dropped bombs that obliterated the All Saints’ Hospital in Wieluń, followed by a substantial portion of the town – a place with no strategic value, whose demolition marked the initiation of World War II. It also foreshadowed the nature of this war – the complete and utter barbarity of the invaders, their total disregard for the value of human life, and, indeed, the establishment of one of the war’s primary strategic aims: the annihilation and condemnation to obscurity and disgrace of those nations that interfered with the German vision of a new, totalitarian world order.
Just over two weeks later, on 17 September 1939, the Republic of Poland, still defending itself against the German onslaught, suffered another blow. Under the terms of the criminal Ribbentrop-Molotov Pact, the armies of the Soviet allies of the Third Reich crossed a Polish border and established a different kind of totalitarian order, with mass murders, deportations and gulags that claimed the lives of hundreds of thousands of Poles.
Each year, these two dates are an opportunity for us to reflect on the fate of the victims of the German and Soviet occupations: on the six million murdered citizens of the Republic of Poland, the extermination of the Polish elite, broken lives and shattered families; on the magnitude of devastation, with cities in ruins, particularly the capital, Warsaw, and over 10,000 villages impacted by different forms of oppression; on the destroyed and stolen possessions, including priceless Polish cultural artefacts, estimated at over 500,000 items.
In these September days, our thoughts also turn to the intangible cultural values that proved their importance during the dark times of war. These values include courage, patriotism and the ability to make incredible sacrifices in defence of what is most important – human life and dignity.
This year, Poles – and perhaps others around the world – will be invited to reflect on these values through an extraordinary religious ceremony that transcends religious boundaries and speaks to those who demonstrate the highest level of bravery and selflessness by giving up their lives to save others. On 10 September 2023, in Markowa, the Ulma family from Poland will become blessed of the Catholic Church. The Ulmas provided one such example of extreme sacrifice at a time of trial, sheltering two Jewish families despite the threat of the death penalty, for which they paid the ultimate price at the hands of the German occupiers. In 1944, Józef and Wiktoria Ulma were killed along with their seven children: eight-year-old Stanisława, six-year-old Barbara, five-year-old Władysław, four-year-old Franciszek, three-year-old Antoni, one-and-a-half-year-old Maria, and the unborn child of Wiktoria’s ninth month of pregnancy.
In 2023, the Polish September time of reflection will gain an additional dimension. This year, Poland will celebrate the first annual National Day of Polish Children of War, a new public holiday set for 10 September by the Sejm of the Republic of Poland. On this day in 1943, dozens of Polish children were arrested in the town of Mosina in the Wielkopolska region, marking the grim culmination of a massive repressive campaign that resulted in the capture of many Polish families suspected of cooperating with the independence underground. German gendarmerie station in Mosina sent a telephonogram that September day to the higher command in Śrem, providing a succinct but powerful record of the tragedy: ‘The operation in Mosina continues. Last night, 156 people were arrested. Expecting to detain 60 more children today.’ These three short sentences marked the tragedy of entire families whose members were subsequently executed or imprisoned. For the majority of the Mosina children, these words meant incarceration in the Polen-Jugendverwahrlager Litzmannstadt – a concentration camp for Polish children in Łódź on Przemysłowa Street, the only such place of execution set up by the Germans in occupied Europe.
The Łódź camp was intended for Polish children and adolescents between the ages of 6 and 16, but in practice, it contained even younger children, some only a few months old. Juvenile prisoners were sent to the camp for transgressions such as trading, riding the tram without a ticket, begging or petty theft. The children of families who refused to sign the Volkslist were also placed there, as were the children of people sent to camps or prisons and youngsters suspected of taking part in the resistance movement. The exact number of children who went through the camp and died there is still unknown. As time passed after World War II, the camp’s remnants slowly vanished from public view, and the memory of this unspeakable crime began to fade.
The terrible fate of the children from the Przemysłowa Street camp was but one part of the enormous tragedy suffered by the youngest Polish citizens and their families under the two occupying powers. Another was the German expulsion and pacification campaign in the Zamojszczyzna region, which left about 110,000 Poles, almost a third of the region’s population, homeless. Approximately 30,000 – which accounts for almost a third of all displaced individuals – were children. 10,000 of them died as a result of deportation in inhumane conditions, imprisonment in resettlement and concentration camps, planned killings in gas chambers or phenol injection. Another almost 4,500 were abducted to the Reich for Germanisation.
Of the six million Polish citizens murdered during World War II, approximately 40% were children. The new public holiday honours their tragedy and the tragedy of their peers, who were exposed to mass deportation, crippling slave labour or imprisonment. The Polish authorities established this Day in response to the initiatives of the previous generation to commemorate this period of the war. Their response includes also the memorial institutions created and supported by the Polish state: The Ulma Museum in the village of Markowa in the Podkarpacie region – where the Orchard of Remembrance reminds us how Poles saved Jews at the risk of their own lives and those of their loved ones – and The Museum of Polish Children, Victims of Totalitarianism, which commemorates not only the tragedy of the prisoners of Europe’s only concentration camp for children but also the martyrdom of all Polish child victims of the Second World War.
Remembering those dramatic experiences of the past is our duty – to the victims and future generations. Every day, we strive to fulfil this honourable obligation passed down to us by our ancestors.
Piotr Gliński
Published in cooperation with the Polish monthly ‘Wszystko co najważniejsze’ as part of a historical project run jointly with the Institute of National Remembrance and the Polish National Foundation.
Naszym obowiązkiem jest pamiętać
Wrzesień to miesiąc zajmujący szczególne miejsce w pamięci i świadomości historycznej Polaków. To czas refleksji nad dramatycznymi doświadczeniami narodu polskiego w XX w., czas dwóch rocznic, których obchody przypominają nam o tym, jak kruche są często podstawy naszego spokojnego, codziennego życia, jak ważna jest czujność w obliczu rosnących imperialnych ambicji zewnętrznych wrogów i jak wielka jest wartość samodzielnego bytu państwowego, zdolności do obrony tego, co w naszym życiu najważniejsze – naszych rodzin, dorobku pokoleń; życia i wolności.
Rankiem 1 września 1939 r. zrzucone z niemieckich samolotów bomby unicestwiły wieluński szpital Wszystkich Świętych, a następnie olbrzymią część Wielunia – pozbawionego strategicznego znaczenia miasteczka, którego zniszczenie stanowiło pierwszą odsłonę II wojny światowej. Była to zarazem zapowiedź charakteru tej wojny – bezgranicznego, totalnego barbarzyństwa najeźdźców, braku elementarnego poszanowania przez nich wartości ludzkiego życia, a wręcz ustanowienia jednym z nadrzędnych celów strategicznych wojny – eksterminacji narodów stanowiących przeszkodę na drodze do budowy niemieckiej wizji nowego, totalitarnego ładu świata, ich unicestwienia, skazania na niepamięć i niesławę.
Niewiele ponad dwa tygodnie później, 17 września 1939 r., broniąca się wciąż przed niemiecką nawałą Rzeczpospolita Polska doznała kolejnego ciosu. Związani postanowieniami zbrodniczego paktu Ribbentrop-Mołotow sowieccy sojusznicy III Rzeszy przekroczyli swoimi wojskami granicę polskiego państwa, przynosząc inną odmianę totalitarnego porządku wraz ze stanowiącymi jego konsekwencję masowymi mordami, wywózkami i łagrami, których ofiarami stały się setki tysięcy Polaków.
Obie te daty skłaniają nas co roku do zadumy nad losem ofiar niemieckiej i sowieckiej okupacji. Nad sześcioma milionami zamordowanych obywateli Rzeczypospolitej, eksterminacją polskich elit, złamanymi życiorysami i rozbitymi rodzinami; nad skalą zniszczeń, obróconymi w perzynę miastami na czele ze stolicą – Warszawą, nad 10 tysiącami wsi, których dotknęły różne formy represji; nad zniszczonym i skradzionym dobytkiem, w tym bezcennymi dobrami polskiej kultury, których straty szacujemy na ponad 500 000 obiektów.
Nasza refleksja dotyka jednak w tych wrześniowych dniach także wartości kultury niematerialnej, które w mrocznym czasie wojny ujawniły ze szczególną mocą swoje znaczenie. Wartości takich jak odwaga, patriotyzm, zdolność do ponoszenia niebywałych poświęceń w obronie tego, co najważniejsze – ludzkiej godności i życia.
Właśnie w tym roku okazją do zadumy nad ostatnią z podniesionych spraw będzie dla nas – Polaków, ale wierzę, że także w znacznie szerszej skali – wyjątkowa uroczystość o charakterze religijnym, która swoim znaczeniem wykracza poza ścisłe granice wyznaniowe, przemawiając wagą podnoszonych kwestii do wszystkich tych, którzy w ofierze złożonej z własnego życia w obronie drugiego człowieka znajdują wyraz najwyższego poświęcenia i odwagi. 10 września 2023 r. w Markowej odbędzie się wyniesienie do szeregu błogosławionych Kościoła katolickiego rodziny Ulmów – Polaków, którzy dali w okresie próby taki właśnie przykład skrajnego poświęcenia, którzy pomimo groźby kary śmierci nie odmówili schronienia dwóm żydowskim rodzinom, ponosząc z rąk niemieckich okupantów cenę najwyższą. Wraz z rodzicami – Józefem i Wiktorią Ulmami – zabitych zostało w 1944 r. również siedmioro ich dzieci: ośmioletnia Stanisława, sześcioletnia Barbara, pięcioletni Władysław, czteroletni Franciszek, trzyletni Antoni, półtoraroczna Maria oraz nienarodzone jeszcze dziecko Wiktorii będącej w dziewiątym miesiącu ciąży.
W roku 2023 ten polski wrześniowy czas szczególnej zadumy nabierze jeszcze dodatkowego wymiaru. Po raz pierwszy właśnie w tym roku będzie obchodzony Narodowy Dzień Polskich Dzieci Wojny – nowe święto państwowe, którego datę Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyznaczył na dzień 10 września. W 1943 r. to właśnie tego dnia w wielkopolskiej Mosinie przeprowadzono aresztowania kilkudziesięciorga polskich dzieci, stanowiące ponure zwieńczenie masowej akcji represyjnej, w ramach której ujęto wiele polskich rodzin podejrzanych o współpracę z podziemiem niepodległościowym. Lapidarnym, lecz niezwykle wymownym zapisem tamtej tragedii jest telefonogram skierowany w ów wrześniowy dzień z posterunku niemieckiej żandarmerii w Mosinie do nadrzędnej komendy w Śremie: „Akcja w Mosinie trwa nadal. Dzisiejszej nocy aresztowano 156 osób. Dziś ma być jeszcze aresztowanych 60 dzieci”. Te trzy krótkie zdania znamionowały tragedię całych rodzin, której członków poddano następnie egzekucjom lub uwięzieniu, a dla większości Dzieci Mosińskich oznaczały osadzenie w Polen-Jugendverwahrlager Litzmannstadt – obozie koncentracyjnym dla dzieci polskich w Łodzi przy ul. Przemysłowej, jedynym miejscu kaźni tego typu utworzonym przez Niemców w okupowanej Europie.
Obóz w Łodzi przeznaczony był dla dzieci i młodzieży polskiej od 6 do 16 roku życia, ale w praktyce więźniami były także młodsze, nawet kilkumiesięczne dzieci. Nieletni więźniowie trafiali do obozu m.in. za handel, jazdę tramwajami bez biletu, żebranie, drobne kradzieże. Umieszczano w nim także dzieci pochodzące z rodzin, które odmówiły podpisania volkslisty; dzieci osób zesłanych do obozów lub więzień, młodzież podejrzaną o uczestnictwo w ruchu oporu. Do dziś nie znamy dokładnej liczby dzieci, które przeszły przez obóz, ani liczby jego ofiar. Po II wojnie światowej pozostałości obozu stopniowo znikały z przestrzeni publicznej, a jednocześnie zacierała się pamięć o tej zbrodni, o której dziś nawet trudno opowiadać.
Tragedia dzieci z obozu na Przemysłowej stanowiła tylko jedną z odsłon olbrzymiego dramatu najmłodszych obywateli okupowanej Rzeczypospolitej, którzy znaleźli się wraz z najbliższymi pod jarzmem dwóch okupantów. Kolejną była choćby niemiecka akcja wysiedleńczo-pacyfikacyjna na Zamojszczyźnie, gdzie pozbawiono domów ok. 110 tys. Polaków, niemal 1/3 ludności regionu. A prawie 1/3 całkowitej liczby wysiedlonych stanowiły dzieci – było ich ok. 30 tys., z czego 10 tys. straciło życie w wyniku wywózek przeprowadzanych w nieludzkich warunkach, uwięzienia w obozach przesiedleńczych i koncentracyjnych, planowej eksterminacji w komorach gazowych czy za pomocą zastrzyku z fenolu. Kolejne niemal 4,5 tys. z nich zostało uprowadzonych do Rzeszy celem germanizacji.
Spośród sześciu milionów obywateli Rzeczypospolitej zamordowanych w okresie II wojny światowej około 40 proc. stanowiły właśnie dzieci i to ich tragedii oraz tragedii ich rówieśników poddawanych masowym wywózkom, wyniszczającej niewolniczej pracy czy uwięzieniu poświęcone jest nowe święto państwowe, którego ustanowienie jest odpowiedzią polskich władz na inicjatywy płynące od ostatniego pokolenia pamiętającego tamten czas wojny. Odpowiedzią taką są tworzone i wspierane przez państwo polskie instytucje pamięci – Muzeum Ulmów we wsi Markowa na Podkarpaciu, gdzie Sad Pamięci przypomina o tym, jak Polacy ratowali Żydów z narażeniem życia swojego i swoich najbliższych, oraz Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmów w Łodzi, które nie tylko przypomina tragedię więźniów jedynego w Europie obozu koncentracyjnego dla dzieci, ale upamiętnia męczeństwo wszystkich dziecięcych polskich ofiar II wojny światowej.
Pamięć o tamtych dramatycznych doświadczeniach przeszłości jest naszym obowiązkiem – wobec ofiar, ale i wobec przyszłych pokoleń, którym tę pamięć jesteśmy zobowiązani przekazać. Ten zaszczytny obowiązek, testament naszych przodków, staramy się każdego dnia z pełnym zaangażowaniem wypełniać.
Piotr Gliński
Tekst publikowany wspólnie z polskim miesięcznikiem „Wszystko co Najważniejsze” w projekcie historycznym z Instytutem Pamięci Narodowej i Polską Fundacją Narodową.
