Niestety, wkrótce w USA nastały lata wielkiej depresji gospodarczej. Grobów na weterańskiej kwaterze przybywało. Z powodu ubóstwa wielu rodzin nie stać było na opłacenie drogich kamiennych nagrobków. Również nie miał kto opłacić nagrobków zmarłym weteranom, którzy byli samotni i ubodzy. To sprawiło, że ich mogiły pozostały bezimienne. Ostatni pochówek polskiego weterana na tej kwaterze odbył się w 1962 r. Z czasem miejsce to uległo zapomnieniu, tym bardziej, że z pobliskiej drogi cmentarnej w ogóle nie było widać grobów, tylko równo przystrzyżony trawnik. Na niektórych grobach były płaskie kamienne tabliczki, ale bez żadnych wystających elementów, tak by po tym terenie mogła swobodnie przejechać kosiarka. To taka specyfika niektórych amerykańskich cmentarzy.
15 lat temu pani Henrietta Nowakowska odwiedziła to miejsce. “Udaliśmy się na cmentarz Świętego Grobu. Widniały tam nazwiska pochowanych osób, często błędnie napisane lub w ogóle nie było żadnych oznaczeń. Kiedy spojrzałam na działkę, była ona w opłakanym stanie. Z 59 pochowanych tam dzisiaj tylko 22 miało nagrobek ze swoim nazwiskiem. Rozpoczęliśmy więc starania, aby zobaczyć, co możemy z tym zrobić” – wspominała pani Henrietta.
Celem identyfikacji 37 bezimiennych grobów podjęła współpracę z ówczesną Polską Misją – obecnie Polskim Instytutem Kultury i Badań w Orchard Lake Schools – aby dotrzeć do przechowywanych tam akt polskich organizacji kombatanckich, ustalić dane personalne i dowiedzieć się czegoś więcej o żołnierzach spoczywających na cmentarzu Świętego Grobu w Southfield, MI. Przy pomocy Księdza Kanclerza Mirosława Króla i dyrektora Polskiej Misji Arkadiusza Góreckiego w 2019 r. nawiązano tej sprawie ścisłą współpracę z Instytutem Pamięci Narodowej, który zaplanował “wybudowanie na cmentarzu kwatery weteranów Błękitnej Armii co będzie symbolicznym gestem upamiętniającym bohaterstwo i walkę hallerczyków” – jak pisano na łamach “Weterana”, styczeń 2020, s. 9.
Wiele istotnych informacji uzyskano z Muzeum Polskiego w Chicago, gdzie przechowywane są akta rekrutacyjne do Armii Polskiej we Francji z lat 1917-1919. Pomocne okazało się też nowojorskie archiwum Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce. W wyniku kwerendy ustalono, że 17 weteranów pochowanych na cmentarzu w Southfield, MI było członkami SWAP, a 13 z nich to dawni żołnierze Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera. Odszukane deklaracje owych członków SWAP zawierały cenne informacje nie tylko o przebiegu ich służby wojskowej, ale również o przynależności do innych organizacji polonijnych, najczęściej do Sokolstwa.
Poszukiwania archiwalne objęły także dokumentację administracji cmentarnej, akta kościelne Archidiecezji Detroit oraz kilku organizacji: Federation of East European Family History, Polish Genealogical Society of Michigan, International Refugee Organization. Przeglądano też stare roczniki miejscowej prasy polonijnej, głównie “Dziennika Polskiego” oraz “Weterana”, który w latach 1929-1934 wydawany był w Detroit. Dzięki trudnej, wieloletniej kwerendzie udało się zidentyfikować wszystkich b. żołnierzy, którzy zostali pochowani na Kwaterze Nr 5 cmentarza Świętego Grobu w Southfield, MI. W kilku przypadkach stwierdzono błędną pisownię imion i nazwisk, które widniały na zachowanych nagrobnych tablicach.
Jak wyglądał żmudny proces identyfikacji tych bezimiennych grobów pokazane zostało w filmie dokumentalnym pt. “The Voice of Graves – Głos grobów”, autorstwa Alicji Karlic i Andrzeja Miłosza. Film dostępny jest na YouTube.
Sprawą bezimiennych grobów weteranów Błękitnej Armii znajdujących się na cmentarzu Świętego Grobu w Southfield zainteresowano działający w Polsce Instytut Pamięci Narodowej (IPN), którego reakcja była nadzwyczajna, bowiem ta zasłużona instytucja państwowa zobowiązała się do sfinansowania jednakowych, kamiennych nagrobków na wszystkich owych mogiłach. IPN słowa dotrzymał i w grudniu 2022 r. na każdej zidentyfikowanej już mogile umieszczono wykonane w Polsce nowe, granitowe nagrobki zwieńczone krzyżem z polskim orłem wojskowym noszonym w Błękitnej Armii oraz danymi osobowymi tj. imię i nazwisko, data urodzin i zgonu. Oprócz 59 imiennych nagrobków, ustawiono jeszcze jeden symboliczny, dedykowany tym ochotnikom z Ameryki do Błękitnej Armii, którzy oddali swoje życie za wolność Polski w latach 1917-1920.
Oprócz nowych nagrobków przywieziono z Polski także wykuty w granicie pomnik. Na jego frontowej ścianie umieszczono wykonaną w brązie powiększoną replikę Krzyża Żołnierzy Polskich z Ameryki (obecne logo SWAP), a na trzech pozostałych bokach wyryto w kamieniu powiększony wizerunek orła z obozu szkoleniowego w Niagara-on-the-Lake, noszonego przez wszystkich ochotników z Ameryki i Kanady, będącego symbolem Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej. Wykonany z polskiego szarego granitu pomnik góruje nad całą weterańska kwaterą, dzięki czemu miejsce to jest teraz doskonale rozpoznawalne na wielkim terenie cmentarza. Projektantem pomnika jak i nowych nagrobków jest dr Adam Siwek, Dyrektor Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa, który z ramienia IPN nadzorował ich wykonanie w Polsce, transport do USA i instalację na kwaterze weterańskiej cmentarza Świętego Grobu w Southfield, MI.
Wzruszającą uroczystość zaszczyciło wielu znamienitych gości w tym Arcybiskup Detroit Vigneron, Biskup Fisher, ksiądz Witek, Konsul Generalny RP w Chicago dr Paweł Zyzak, Konsul Generalny Kanady w Detroit Colin Bird, oraz Prezes Sokolstwa Polskiego w Ameryce Timothy Kuźma, Naczelny Komendant Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej Tadeusz Antoniak i ppłk US Army w stanie spoczynku Chester Szczotka (członek Placówki 78 SWAP w Detroit) oraz wielu przedstawicieli Polonii, m. im. Michael Zapytowski (US Marine) – wnuk Ignacego Zapytowskiego, ochotnika z Ameryki do Błękitnej Armii.
Instytut Pamięci Narodowej reprezentował dr Adam Siwek, Dyrektor Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa. Obecni byli koledzy weterani z następujących placówek SWAP: Pl. 7 w Detroit, MI; Pl. 12 w Bensalem, PA; Pl. 78 w Detroit, MI; Pl. 123 w Nowym Jorku. Najliczniej reprezentowana była Placówka 95 w Wyandotte, MI z komendantem Kazimierzem Szymczukiem na czele.
W programie uroczystości odegrano hymny narodowe Stanów Zjednoczonych, Polski, Kanady i Francji. Honorowi goście wygłosili przemówienia m. in. nasz organizacyjny kolega ppłk US Army Chester Szczotka, który nakreślił rys historyczny walk Polaków o niepodległość w XIX i XX w., a Naczelny Komendant SWAP Tadeusz Antoniak w nawiązaniu do dzisiejszej sytuacji geopolitycznej zapewnił, że jeżeli Polska zostanie zbrojnie zaatakowana (oby do tego nigdy nie doszło), to SWAP w porozumieniu z rządami USA i Kanady gotów jest pomóc w przeprowadzeniu rekrutacji na terenie tych krajów polskich ochotników chcących walczyć w obronie niepodległości Polski.
Prawie wszyscy mówcy podkreślali wspaniałą pracę Henrietty Nowakowskiej przy identyfikacji bezimiennych grobów polskich weteranów. Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie nagrodził Panią Henriettę Złotym Medalem Reipublicae Memoriae Meritum.
Salwę honorową na cześć zmarłych polskich weteranów oddała Gwardia Narodowa. Był też salut powietrzny w wykonaniu dwóch helikopterów. W podniosłym nastroju złożono wieńce pod pomnikiem i zapalono znicze, oddając hołd bohaterskim ochotnikom do Błękitnej Armii we Francji z lat 1917-1919. Harcerze i harcerki złożyli kwiaty na każdym grobie polskiego weterana, których nazwiska odczytał ppłk Raczkowski. Nowe nagrobki poświęcił arcybiskup Detroit Allen Henry Vigneron.
Wieczorem tego samego dnia, odbył się uroczysty bankiet w pięknej Sali Amerykańsko-Polskiego Centrum Kulturalnego w Troy, MI, podczas, którego Henrietta Nowakowska za swoje zasługi w opiece nad grobami polskich weteranów, została odznaczona “Mieczami Hallerowskimi”, nadanymi przez Zarząd Główny SWAP. Aktu dekoracji dokonał kol. Ryszard Szymczuk – 2-gi wicekomendant naczelny SWAP. Natomiast od Okręgu VI SWAP Pani Henrietta otrzymała pamiątkowy medal Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej z 1998 r. autorstwa Mistrza Andrzeja Pityńskiego.
Należy przypomnieć, że dzień przed główną uroczystością, miał miejsce w Orchard Lake, MI w piątek wieczorem 16 czerwca premierowy pokaz filmu dokumentalnego pt. “The Voice of the Graves – Głos grobów” oraz wykład Jana Lorysia b. dyrektora Muzeum Polskiego w Chicago na temat dziejów “Błękitnej Armii”.
Natomiast w niedzielą rano 18 czerwca, w polskim kościele p.w. Najsłodszego Serca Maryi w Detroit, odprawiona została uroczysta Msza Święta ku czci weteranów “Błękitnej Armii”. Po mszy było możliwość zwiedzania nieodległego drugiego polskiego kościoła p.w. Św. Jozefata, w którym 14 października 1917 r. pobłogosławiono pierwszą grupę 147 ochotników odjeżdżających do obozu treningowego w Niagara-on-the-Lake w Kanadzie i dalej do Armii Polskiej we Francji.
Słowa uznania za bardzo dobrze wykonaną pracę należą się dla komitetu organizacyjnego tych wszystkich uroczystości. Wydarzenie to przeszło już do historii i będzie dobrze wspominane.
Wartościową pamiątką pozostanie okolicznościowa publikacja pt. “Forgotten volunteers of the Blue Army. Monument and Tombstone Dedication, June 17, 2023”, zawierająca opracowane pod kierunkiem prof. Johna Radziłowskiego (obecnego dyrektora Polskiego Instytutu Kultury i Badań w Szkołach Orchard Lake, MI) noty biograficzne wszystkich 59 polskich żołnierzy spoczywających na cmentarzu Świętego Grobu w Southfield, MI, zdjęcia ich nowych nagrobków, a w kilku przypadkach odnalezione ich fotografie w polskich mundurach wojskowych.
Teofil Lachowicz
Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce
